Yıllar önce Tıp ve Plastik Sanatlar üzerine bir yazı yazmıştım. Bu aslında “Tıp ve Sanat” adlı bir kitabın resim, heykel ve diğer plastik sanatların, tıp ile ilişkisi üzerine idi ve müzik, edebiyat ilişkilerini başka yazarlar yazmıştı. Sonra bir nedenle bu bir kitapta toplanan yazılar yayınlanamadı…

Geçenlerde Rubens ve Rembrandt anlatmak için bir sunum hazırlıyordum, birden bu defa “İnternettin Abi” okurları için, Rembrandt ‘ın Anatomi Dersi resimlerini yazmak aklıma geldi. Bu yazı, hem tıp, hem hekimlik hem de yasaklar ve yasaklara rağmen yapılan mücadeleye de değinmiş olacaktı.

Tarih boyunca sanatın işlevi üzerine birçok saptamada bulunabiliriz. Bu çoklu etki içinde resim sanatının, bugünün görsel kayıtları gibi belgeci bir yanı olduğu, su götürmez bir gerçektir. Bu belgeci yan bakın bize neler öğretecek. Ama önce sanatçının hayatına kısaca değinelim;

Rembrandt Harmenszoon van Rijn (1606-1666) bir fırıncının kızı olan Cornelia ve Harmen Gerritsz ‘in oğlu olarak Leiden, Hollanda da doğmuştur. Babası varlıklı bir değirmenci olan sanatçının resimlerinde süzülerek içeri giren ışığı kullanmasının, bu değirmende yaşadığı atmosferle ilgisi olduğu düşünülür.

On çocuklu bir ailenin en küçük oğlu olan sanatçı, resim eğitimine, 1621 2de ressam Jacob van Swanenburgh ‘un yanında başlar ve ona üç yıl çıraklık yapar. Daha sonra Amsterdam ‘a Pieter Lastman ‘ın yanına gider, orada yarım yıl kadar kaldıktan sonra, Leiden ‘e geri döner. Küçük bir atölye açar. Yirmili yaşlarına geldiğinde artık ün kazanmaya başlamıştır. 1631 ‘de Amsterdam ‘a yerleşmek üzere Leiden ‘den ayrılır. Bu arada sanat tüccarı Hendrick Uylenburgh ‘un kuzeni, Saskie Uylenburgh ‘la evlenecektir.

Bir süre sonra Saskie ölünce, oğlunun bakımı için yanına aldığı Geetrtje Dircx ‘le, birlikte yaşamaya başlar. Toplumdan büyük tepkiler alan bu ilişki 1646 ‘da biter. Bir süre sonra ilk evliliğinden olan oğlu Titus ve sanatçı, Hendrickje Stoffel ‘le birlikte yaşamaya başlarlar. Rembrandt ve Hendrickje ‘nin  bir kızları olur. Zamanla ekonomik durumları iyice bozulan aile, Rozengracht ‘ta bir resim dükkanı açar. Hendrickje ve Titus 1663 ‘teki veba salgını sırasında öldükten biraz daha sonra, sanatçı da hayata gözlerini kapar.

Anatomi Dersleri resimlerine gelince; sanatçının bu konu ile ilgili biri 1632, diğeri 1656 ‘da olmak üzere, iki resmi bulunmaktadır. Onyedinci yüzyılda, özellikle Hollanda ‘da, çok sevilen grup portreleri geleneği içinde de ele alınması mümkün olan bu resimler, yazımızın hekimlik tarihinin de bir belgesi olması açısından, konusu olacaklardır.

Dr. Nicolaes Tulp’ın Anatomi Dersi, 1632, Hollanda

Rembrandt, 1632 ‘de yaptığı “Dr Nicolaes Tulp ‘un Anatomi Dersi” resminde kullandığı çabuk çalışma tekniği ile, grup portrelerinde de  yumuşak ve etkin sonuçlar alabilen bir usta olduğunu göstermiştir. Dr. Tulp 1628 ‘de Cerrahlar Loncası ‘ndaki yedi doktor arasında, en başarılı olanlardan biridir. Sanatçı doktorları, resimsel bir zenginlik ve zinde bir tasvir ile ortaya koymuştur. Bu gösteri bütün doktorlarda bir heyecan ve merak uyandırmıştır. Tüm figürler bu olaya kilitlenmiştir. Dikkat ve ilgileri, vücutlarının jestlerinden ve bakışlarından anlaşılmaktadır. Resim anın heyecanını hissettirirken, ışığında etkisiyle, karanlığın içinde yükselen heykelsi bir varlık oluşturur.

Yapıtta psikolojik gerilim ve resimsel başarı çok yüksektir ve bu resim, sanatçı için bir dönüm noktası olmuştur. Zaten olayın kendisi de çok ilgi çekicidir. Zira Amsterdam ‘da 31 Ocak 1632 ‘de yapılmış, bilinen tek disseksiyon olup, kadavra, suçlu bir kişi olan Adriaen Adriaensz ‘ın bedenidir.

Dr. Nicolaes Tulp’ın Anatomi Dersi, 1632, Hollanda

Resimde Dr. Tulp ‘un diğerlerinin bakışları altında açık olarak yaptığı disseksiyon / teşrih / kadavra üzerinde inceleme, çok dikkatli bir biçimde izlenmektedir. Resmin ışığı, doğrudan doğruya bu noktayı işaret eder. Resmin izleyicisi, doktorların yüzlerinden Dr. Tulps ‘un yüzüne ve oradan ellerine ve resmedilen ameliyeye doğru yönlendirilmiştir.

Dr. Nicolaes Tulp’ın Anatomi Dersi, 1632, Hollanda

1600 ‘lü yıllarda cerrahi disseksiyon yasal olmadığı gibi, Lonca tarafından denetlenir, kamu yada özel herhangi bir şekilde basılı bir belge yayınlanamazdı. İşte tam da bu nokta, yazımızın başında sözünü ettiğimiz, resim sanatının belgeci kimliğini göstermektedir. Bu resim o yıllarda disseksiyonların nasıl yapıldığını, hangi aletlerin kullanıldığını vb., bilgiler açısından bizlere yardımcı olmaktadır. Dr. Tulps dikkatli bir şekilde, forseps ile diğer hekimlere gösterir bir biçimde, kadavranın sol el parmaklarının tendomlarını tutmaktadır.

Bu yazdıklarımız dışında, başka kayıtlara göre de, Dr. Tulp ‘un o yıllarda, Hollanda ‘da çok önemli bir cerrah olduğu, meslekdaşları arasında saygın bir yere sahip olduğu, 1629 ile 1653 arasında, cerrah ve öğretmen olarak görev yaptığı da belgelenmektedir.

Joan Deyman’ın Anatomi Dersi, 1656, Hollanda

Gelelim hemen yukarıdaki resme; 1632 ‘de Dr. Nicolaes Tulp ‘un Anatomi Dersi ‘nden sonra,  Rembrandt, 1656 ‘da “Dr. Joan Deyman ‘nın Anatomi Dersi” resmini yapar.

Resme 29 Ocak 1656 ‘da başlar ve üç gün süren bir inceleme yapar. O dönemde, doğrudan kadavra üzerinden çalışma yapmak meselesi, toplumsal olarak pek kabul gören bir durum değildir. Doğrudan böyle bir incelemenin yapılabilmesi için, kimse kendi bedeni için izin vermeyeceği gibi, bu inançlı insanlar için son derece tedirgin edici bir olgudur. Tarih boyunca bilim insanları araştırmaları için, bu yaklaşım yada yasaklara pek kulak asmamışlardır. Laf arasında, iyi ki böyle de olmuştur, diyebiliriz. Neyse konumuza dönelim; Dr. John Deyman ‘da 28 Ocak ‘ta asılan Jores Fonteijn van Dienst adlı suçlunun bedenini incelemeye almıştır. Ancak izleyici diğer doktor adayları arasında, derslerde  yapılan bu açık araştırma, büyük bir tartışma konusu olmuştur.

Rembrandt, bu resmini, Mantegna ‘nın “Ölü İsa ‘ya Ağıt” adlı resminden esinlenerek, kompoze etmiştir.

Ölü İsa’ya Ağıt, 1480, İtalya

Tıp tarihi içinde bir sanatçıdan söz edilecekse, önce ünlü sanatçı Leonardo da Vinci ‘yi anlatmak daha doğru gibi olsa da, bu defa biz Rembrandt ‘ı anlattık. Bir başka yazıda, Leonardo ‘yu konuşmak dileğiyle…